1. Đặc điểm cây mạch môn đông
Tên gọi: Mạch môn đông. Tên gọi khác là mạch đông, cây lan tiên, tóc tiên, duyên giới thảo, xà thảo.
Tên khoa học: Ophiopogon japonicus Wall. Thuộc họ Hành Convallariaceae.
Bộ phận dùng: Rễ củ phơi hay sấy khô (Radix Ophiopogoni) của cây mạch môn đông.
Mạch môn đông là cây thân thảo (loại cỏ sống lâu năm), cao 10cm đến 40cm, rễ chùm, trên rễ có những chỗ phát triển thành củ mẫm. Lá mọc từ gốc, hẹp dài, như lá lúa mạch dài 15 – 40cm, rộng 1 – 4mm, phía cuống hơi có bẹ, mép lá hơi có răng cưa.
Cây mạch môn đông cho vị thuốc mạch môn đông.
Mạch môn đông mọc hoang và được trồng ở Việt Nam để lấy củ dùng làm thuốc. Thu hái vào tháng 6 – 7 hàng năm ở những cây đã được 2 – 3 năm. Chọn những củ già, cắt bỏ sạch rễ con, rửa sạch đất, củ to trên 6mm bổ làm đôi, củ nhỏ để nguyên phơi khô tước bỏ lõi trước khi dùng. Củ mạch môn hình thoi, màu vàng nhạt, hơi trong, dài 10 – 15mm, mùi đặc biệt, vị ngọt.
Theo BSNT. Nguyễn Thị Trà – Khoa Y học cổ truyền Trường Đại học Y Hà Nội, mạch môn đông dùng làm thuốc ho long đờm, thuốc bổ (bệnh phổi, gầy còm). Bên cạnh đó, còn dùng chữa thiếu sữa, lợi tiểu, chữa sốt khát nước.
Theo tài liệu cổ, mạch môn có vị ngọt, hơi đắng tính hơi hàn, quy vào 3 kinh tâm, phế và vị. Trong đông y, mạch môn có tác dụng thanh tâm, nhuận phế, dưỡng vị sinh tân, hóa đờm, chỉ ho, dùng chữa hư lao, ho, thổ huyết, ho ra máu, miệng khô khát, bệnh nhiệt tân dịch khô.
Liều dùng 6 – 20g/ngày, dùng dưới dạng thuốc sắc uống hoặc kết hợp với một số loại dược liệu để cho ra những bài thuốc chữa bệnh.
Vị thuốc mạch môn đông chữa bệnh.
2. Một số món ăn bài thuốc chữa bệnh từ mạch môn
BSNT. Nguyễn Thị Trà giới thiệu một số món ăn bài thuốc chữa bệnh có mạch môn đông như sau:
Mạch môn tươi 50g, sinh địa tươi 50g, gừng tươi 20g. Cả ba thứ này ép lấy nước. Dùng gạo tẻ 100g, ý dĩ 50g cùng nấu cháo. Khi gần được cháo cho 3 thứ nước ép trên vào khuấy đều thành dạng cháo loãng. Dùng cho các trường hợp nhiễm độc thai nghén nôn oẹ không ăn uống được.
Mạch môn 20g, hạt sen 15g, tim lợn 1 quả. Tim lợn rửa sạch thái lát, nấu nhừ cùng hạt sen, mạch môn rồi thêm gia vị. Dùng cho người cao tuổi kích ứng mất ngủ.
Hạt sen kết hợp với mạch môn đông, tim lợn chữa mất ngủ.
Mạch môn đông 20g, ô mai 12g, sữa bò 30ml. Mạch môn, ô mai cùng sắc lấy nước bỏ bã, thêm sữa, khuấy đều. Dùng cho các trường hợp đái tháo đường, khô miệng khó nuốt, nuốt đau, khát nước.
Mạch môn đông 9g, kim ngân hoa 9g, cát cánh 6g, cam thảo 6g. Cho tất cả các vị vào ấm, đổ nước sôi hãm như trà. Dùng cho người bị sưng đau họng, họng khô, miệng khát.
Mạch đông khô 30g, lô căn khô 30g. Hai loại bỏ vào ấm, hãm với nước sôi, sau 20 phút có thể uống được, dùng như trà. Có thể cho thêm một chút đường phèn cho dễ uống.
Tác dụng thanh nhiệt giải thử, dưỡng âm sinh tân, trừ phiền chỉ khát, dùng khi miệng họng khô khát, đầu nặng mắt hoa, ngực bụng bồn chồn rạo rực không yên; dự phòng tích cực tình trạng các bệnh lý viêm nhiễm đường hô hấp, viêm đường tiết niệu, viêm da…
Hoa kim ngân kết hợp với mạch môn đông, cát cánh, cam thảo chữa đau họng.
3. Những lưu ý khi sử dụng mạch môn đông
- Những người tỳ vị hư hàn, đại tiện lỏng không được dùng.
- Những người bị nhiệt phế và vị không nên dùng mạch môn.
- Ho do ngoại cảm phong hàn, đàm thấp, đầy chướng bụng, tiêu chảy không dùng.
- Sử dụng thuốc đông y cần kiên trì theo đúng liệu trình bác sĩ kê đơn để có tác dụng tốt nhất vì thuốc đông y thường có tác dụng chậm.
- Nên tham khảo ý kiến bác sĩ trước khi sử dụng các bài thuốc từ mạch môn.
- Nếu xuất hiện các biểu hiện lạ sau khi dùng thuốc, cần ngưng thuốc và nhờ tư vấn từ bác sĩ.
