Mùa thu với tính chất thu táo (khô hanh) dễ làm tổn thương tạng phế – tạng chủ về hô hấp. Nếu không chú ý dưỡng sinh, nhiều người sẽ dễ mắc các bệnh như ho khan, viêm họng, hen suyễn, viêm mũi dị ứng hay cảm mạo.

Mùa thu với tiết trời hanh khô, sáng se lạnh, trưa lại ấm áp, được coi là “thời điểm bản lề” giữa mùa nóng và mùa lạnh. Theo Y học cổ truyền, đây là lúc dương khí bắt đầu thu liễm, âm khí dần thịnh, cơ thể con người dễ bị mất cân bằng âm dương. Đặc biệt, tính chất thu táo của mùa này dễ làm tổn thương tạng phế. Vì vậy cần lựa chọn các thực phẩm phù hợp giúp cân bằng âm dương, phòng các bệnh hô hấp.

1. Nguyên tắc ăn uống dưỡng sinh mùa thu

Theo quan điểm Đông y, mùa thu nên ăn thanh đạm, bổ âm, dưỡng phế, sinh tân dịch và hạn chế các món cay, nóng để tránh làm phổi thêm khô, cụ thể:

– Tăng cường thực phẩm vị ngọt, tính bình như khoai lang, cà rốt, nấm hương, gạo tẻ, hạt sen, bách hợp.

– Thêm món vị chua nhẹ như táo, lê, nho, mận, giấm gạo để giúp thu liễm dương khí.

– Dùng thực phẩm giàu nước, giàu vitamin C như lê, cam, bưởi, rau xanh để nhuận phế, chống táo.

– Hạn chế đồ nướng, chiên xào nhiều dầu mỡ, gia vị cay nóng (ớt, tiêu, gừng) để không sinh nhiệt, gây khô.

2. Thực đơn dưỡng sinh mùa thu, phòng bệnh đường hô hấp

2.1. Buổi sáng

– Nguyên liệu: 30g hạt sen tươi, 20g bách hợp khô, 20g ý dĩ, 50g gạo tẻ.

– Cách nấu: Ngâm bách hợp và ý dĩ trong 1 giờ. Hạt sen bỏ tâm, ninh cùng gạo và ý dĩ cho nhừ, cuối cùng cho bách hợp vào nấu thêm 5 phút, nêm gia vị vừa ăn.

– Công dụng: Bách hợp và hạt sen giúp an thần, dưỡng âm, nhuận phế; ý dĩ kiện tỳ, lợi thấp (giúp giảm tình trạng ứ nước trong cơ thể), tăng sức đề kháng. Món cháo mềm, dễ tiêu, thích hợp cho cả người già và trẻ nhỏ.

2.2. Bữa phụ sáng

– Nguyên liệu: 1 quả lê to, 10g đường phèn, 3g bột xuyên bối mẫu (có thể mua ở hiệu thuốc Đông y).

– Cách làm: Lê khoét lõi, cho đường phèn và xuyên bối vào, hấp cách thủy 15–20 phút.

– Công dụng: Lê vị ngọt, tính mát, dưỡng phế, sinh tân, giảm ho; xuyên bối mẫu thanh nhiệt, hóa đàm. Món này đặc biệt tốt cho người hay ho khan, rát họng khi trời hanh khô.

– Nguyên liệu: 1 quả lê, 1/2 củ cà rốt, ít mật ong.

– Cách làm: Gọt vỏ lê, cà rốt, ép lấy nước, pha mật ong vừa đủ.

– Công dụng: Lê nhuận phế, cà rốt giàu dinh dưỡng, tốt cho hệ hô hấp.

2.3. Bữa trưa

– Nguyên liệu: 300g thịt gà ta, 50g hoài sơn (củ mài) tươi hoặc khô, 5–6 tai nấm hương, vài lát gừng tươi.

– Cách nấu: Gà chặt miếng vừa ăn, ninh cùng hoài sơn và nấm hương, nêm gia vị vừa miệng; có thể cho thêm cà rốt hoặc ngô ngọt nấu cùng.

– Công dụng: Gà bổ khí, hoài sơn kiện tỳ, dưỡng phế, nấm hương tăng cường miễn dịch. Món canh ngọt thanh, ấm bụng, phù hợp bữa trưa khi trời mát.

– Nguyên liệu: 200g bí đỏ, 50g đậu xanh đã bỏ vỏ, 150g tôm tươi bóc vỏ.

– Cách nấu: Ninh đậu xanh cho mềm, cho bí đỏ và tôm vào, nêm vừa ăn.

– Công dụng: Bí đỏ và đậu xanh thanh ngọt, bổ phế khí, lợi thấp; tôm giàu đạm, tốt cho sức đề kháng.

Các món canh này có thể ăn kèm cùng các món ăn khác trong bữa ăn để đảm bảo thành phần dinh dưỡng như:

– Món xào: Rau cải thìa xào dầu lạc.

– Món mặn: Đậu phụ sốt cà chua hoặc cá rô kho nghệ.

– Cơm gạo tẻ: Cung cấp tinh bột và vitamin nhóm B.

2.4. Bữa phụ chiều

Nước cam – mật ong

– Nguyên liệu: 1 quả cam vàng, 1 thìa cà phê mật ong nguyên chất.

– Cách làm: Ép lấy nước cam, pha cùng mật ong và 50ml nước ấm (không dùng nước sôi để giữ vitamin C).

– Công dụng: Cam giàu vitamin C, tăng sức đề kháng; mật ong nhuận phế, chống khô họng. Thức uống này giúp bổ sung năng lượng nhẹ nhàng cho buổi chiều.

2.5. Bữa tối

Cá diếc hấp gừng, hành

– Nguyên liệu: 1 con cá diếc (~300g), vài lát gừng, 2-3 nhánh hành lá.

– Cách làm: Cá làm sạch, để nguyên con, nhồi gừng vào bụng, hấp cách thủy 15 phút, bắc ra rắc hành lá lên trên.

– Công dụng: Cá diếc vị ngọt, tính bình, bổ tỳ vị, dưỡng phế; gừng làm ấm dạ dày, kích thích tiêu hóa, tuy nhiên chỉ dùng gừng lượng vừa phải để không sinh nhiệt quá mức.

Món cá này có thể ăn kèm cùng các món khác như:

– Món rau: Su su luộc chấm vừng lạc.

– Tinh bột: Có thể ăn khoai lang hấp (1- 2 củ nhỏ thay một phần cơm, vừa cung cấp tinh bột, vừa nhuận tràng).

2.6. Bữa phụ tối

Sữa hạnh nhân – hạt óc chó

– Nguyên liệu: 30g hạnh nhân, 20g hạt óc chó, 200ml sữa tươi không đường.

– Cách làm: Ngâm hạnh nhân và óc chó 4-6 giờ, xay cùng sữa, lọc và đun sôi nhẹ.

– Công dụng: Hạnh nhân vị ngọt tính bình, có tác dụng dưỡng phế, nhuận tràng; hạt óc chó bổ não, ích khí. Uống ấm trước khi ngủ giúp ngủ ngon, phổi khỏe.

3. Lời khuyên dưỡng sinh mùa thu phòng bệnh hô hấp

Ngoài chế độ ăn uống, nên kết hợp sinh hoạt và luyện tập điều độ để cân bằng âm dương:

– Ngủ sớm, dậy sớm: Thuộc “thu đông dưỡng tàng” giúp bảo tồn dương khí.

– Tập thở dưỡng sinh: Thở sâu, chậm, đều giúp phổi khỏe hơn.

– Tắm nước ấm, tránh thay đổi nhiệt độ đột ngột để không làm tạng phế bị kích thích.

– Giữ ấm cổ và ngực khi sáng sớm hoặc chiều tối, nhất là người hay viêm họng, viêm phế quản.

– Uống đủ nước: Dù thời tiết mát, cơ thể vẫn mất nước qua hô hấp nên cần bổ sung đầy đủ lượng nước 2 lít/ngày.

Thực đơn dưỡng sinh theo nguyên tắc bổ âm, nhuận phế, cân bằng âm dương không chỉ giúp phòng bệnh mà còn nuôi dưỡng cơ thể khỏe mạnh từ bên trong. Các món ăn, thức uống gợi ý trên đều dễ tìm, dễ nấu, phù hợp với khí hậu Việt Nam, mỗi gia đình đều có thể áp dụng ngay để tận hưởng trọn vẹn sự an lành của mùa thu.