Trong bối cảnh ấy, mô hình sản xuất nông hộ theo hướng “vườn – ao – chuồng” (VAC) đang dần trở lại như một giải pháp căn cơ, bền vững, giúp cải thiện tình trạng thiếu dinh dưỡng, đồng thời tăng cường khả năng tự chủ lương thực của từng hộ gia đình.
Bữa ăn vùng cao: Đủ no nhưng chưa đủ chất
Theo Điều tra Dinh dưỡng toàn quốc 2021–2022 của Viện Dinh dưỡng, tỷ lệ trẻ em dưới 5 tuổi suy dinh dưỡng thể thấp còi tại miền núi phía Bắc là 26,6%, ở Tây Nguyên là 28,7%, cao hơn nhiều so với trung bình cả nước.
Tỷ lệ trẻ em dưới 5 tuổi suy dinh dưỡng tại miền núi cao hơn nhiều so với trung bình cả nước
Không chỉ thấp còi, thiếu năng lượng, khẩu phần ăn của trẻ vùng cao còn thiếu hụt các vi chất sắt, vitamin A, kẽm…
Thực tế, bữa ăn của nhiều hộ vẫn chủ yếu dựa vào cơm trắng, muối vừng, ít rau xanh, ít chất béo và gần như không có protein động vật thường xuyên, nhất là trong các giai đoạn “giáp hạt”.
Bé miền núi ăn cơm trắng – thực trạng thiếu vi chất ở trẻ em vùng sâu
Mô hình VAC: Giải pháp gần, hiệu quả cao
Mô hình “vườn – ao – chuồng” (VAC) không phải điều mới mẻ trong nông nghiệp Việt Nam. Tuy nhiên, trong bối cảnh thiếu dinh dưỡng và mất an ninh thực phẩm vùng cao, cách làm này đang được nhìn nhận lại như một chiến lược quan trọng để tự cung cấp thực phẩm tươi, an toàn, giàu dinh dưỡng ngay tại hộ gia đình.
Theo Tổ chức Lương thực và Nông nghiệp Liên Hợp Quốc (FAO), việc trồng rau, nuôi gà, thả cá tại hộ gia đình – dù với quy mô nhỏ – có thể cải thiện đáng kể tính đa dạng thực phẩm trong khẩu phần ăn, đồng thời giúp giảm phụ thuộc vào thị trường bên ngoài, vốn dễ bị ảnh hưởng bởi thời tiết, giá cả và các cú sốc kinh tế.
TS.BS Huỳnh Nam Phương, Trưởng Phòng Quản lý khoa học – Viện Dinh Dưỡng nhận định rằng, mô hình VAC gắn với tự nấu, tự chăm sóc trẻ nhỏ là một mắt xích quan trọng trong bảo đảm dinh dưỡng tại vùng cao.
Bà phân tích: “Thực phẩm tự trồng – tự nuôi tại hộ gia đình giúp tăng khả năng tự cung cấp thực phẩm giàu dinh dưỡng, hạn chế đói giáp hạt – tình trạng rất phổ biến ở miền núi. Mô hình này cũng giúp giảm chi phí mua thực phẩm, phù hợp với điều kiện kinh tế eo hẹp của người dân vùng cao.
Ngoài ra, đây còn là cách giảm thiểu rủi ro tiếp xúc với thực phẩm ô nhiễm, tồn dư hóa chất khi mua ngoài chợ, bởi người dân có thể kiểm soát được quy trình chăm sóc, thu hoạch, chế biến”.
Phụ nữ vùng cao chăm sóc luống rau trước nhà
Cũng theo TS.BS Phương, việc tự sản xuất và sử dụng thực phẩm sạch, tươi trong hộ gia đình đặc biệt quan trọng với trẻ nhỏ – đối tượng dễ tổn thương trước thực phẩm kém vệ sinh hoặc thiếu vi chất.
Người mẹ đang chuẩn bị bữa ăn từ chính sản phẩm thu hái trong vườn cho con
Tuy vậy, việc áp dụng mô hình VAC tại vùng cao hiện nay còn nhiều bất cập. Một trong những rào cản lớn là người dân sản xuất nhưng chưa biết cách sử dụng thực phẩm đúng mục tiêu dinh dưỡng. TS.BS Huỳnh Nam Phương chỉ ra hàng loạt sai lầm thường gặp:
• Trồng nhiều nhưng không dùng cho trẻ nhỏ, chỉ bán hoặc dùng cho người lớn
• Trồng rau đơn điệu 1 loại, không biết gối vụ và đa dạng
• Nuôi gia súc gia cầm nhưng không đảm bảo vệ sinh, có nguy cơ lây nhiễm cho trẻ
• Thiếu kiến thức về chế biến phù hợp cho trẻ (ví dụ: nấu không đủ nhừ, không tách xương cá…)
• Không kết hợp mỡ/dầu ăn, thiếu đa dạng bữa ăn cho trẻ
“Cần hướng dẫn cụ thể cho bà mẹ cách sử dụng thực phẩm trong vườn/chuồng vào bữa ăn của trẻ nhỏ, tránh để mô hình tự cung trở nên hình thức”, TS.BS Huỳnh Nam Phương nhấn mạnh.
Vai trò của truyền thông và hỗ trợ kỹ thuật
Để mô hình “vườn – ao – chuồng” thực sự phát huy vai trò cải thiện dinh dưỡng hộ gia đình vùng cao, cần sự hỗ trợ đồng bộ từ ngành y tế, nông nghiệp và chính quyền địa phương. Truyền thông thay đổi hành vi, tập huấn kỹ thuật trồng trọt – chăn nuôi phù hợp với địa hình dốc, khí hậu khắc nghiệt, hướng dẫn chế biến thực phẩm giữ được giá trị dinh dưỡng… là những yếu tố then chốt.
Bên cạnh đó, cần khuyến khích xây dựng mô hình VAC quy mô nhỏ gắn với bếp ăn trường học hoặc tổ chức chợ thực phẩm sạch bản địa – để vừa tiêu thụ sản phẩm, vừa lan tỏa thói quen ăn uống lành mạnh trong cộng đồng.
Khi người dân vùng cao chủ động gieo trồng, chăm nuôi và nấu nướng bằng chính sản phẩm mình tạo ra, họ không chỉ có một bữa ăn đủ chất hơn mà còn tự bảo vệ sức khỏe gia đình, đặc biệt là trẻ nhỏ. Mô hình “vườn – ao – chuồng” không đơn thuần là giải pháp nông nghiệp, mà là lời đáp cho bài toán dinh dưỡng, sinh kế và phát triển bền vững ở những vùng đất còn nhiều gian khó.
